Las incertidumbres históricas sobre la potestad pontificia de disolver un matrimonio rato y no consumadouna clave interpretativa de la formación del vínculo matrimonial

  1. Joaquín Sedano 1
  1. 1 Universidad de Navarra
    info

    Universidad de Navarra

    Pamplona, España

    ROR https://ror.org/02rxc7m23

Journal:
Ius canonicum

ISSN: 0021-325X

Year of publication: 2016

Volume: 56

Issue: 111

Pages: 229-269

Type: Article

DOI: 10.15581/016.111.229-269 DIALNET GOOGLE SCHOLAR lock_openDadun editor

More publications in: Ius canonicum

Sustainable development goals

Abstract

La potestad vicaria del Papa de disolver un matrimonio rato y no consumado se formó en sus elementos fundamentales durante los pontificados de Alejandro III e Inocencio III. Desde el primer momento, esta institución planteó importantes reservas tanto a teólogos como canonistas. Este artículo pretende mostrar, en primer lugar, las dimensiones inherentes para la adecuada comprensión de esta potestad pontificia, entre otras –y no la menos importante– la teología sacramental subyacente en la institución matrimonial. En un segundo momento se presenta una síntesis histórica del origen y evolución de esta figura, situando en su debido contexto las llamadas «teoría del consentimiento» y «teoría de la cópula». Se presta especial atención al tratamiento dado a esta cuestión en el Decreto de Graciano y a su distinción entre matrimonium initiatum y matrimonium ratum, teniendo en cuenta las distintas etapas de su redacción. Al hilo de esta exposición, se realizan finalmente algunas consideraciones sobre la congruencia de esta institución con el carácter indisoluble del matrimonio

Bibliographic References

  • Ms. Fd, Firenze, BNC, Conventi Soppresi A.I.402. Ms. Sg, St. Gallen, Stiftsbibliothek, Cod. Sang. 673.
  • Corpus Iuris Canonici, E. FRIEDBERG (ed.), 2 vols., Leipzig 1879-1881 = Graz 1959.
  • Lex Romana Burgundiorum seu Liber Papiani, F. BLUHME (ed.), MGH, III, Hannover 1863, 579-630.
  • Lex Romana Ostrogothorum seu Edictum Theodorici regis, F. BLUHME (ed.), MGH, V, Hannover 1875-1889, 145-179.
  • Lex Romana Wisigothorum seu Breviarium Alarici regis, G. HÄNEL (ed.), Lipsiae 1849.
  • Regesta Pontificum Romanorum. Ab condita ecclesia ad annum post Christum natum MCXCVIII, 2 vols., P. JAFFÉ – G. WATTENBACH (eds.), Lipsiae 1885-1888 = Graz 1956.
  • Regesta Pontificum Romanorum. Inde ab A. post Christum natum MCXCVIII ad A. MCCCIV, 2 vols., A. POTTHAST (ed.), Regesta Pontificum Romanorum. Inde ab A. post Christum natum MCXCVIII ad A. MCCCIV, 2 vols., Berolini 1874-1875 = Graz 1957.
  • BENEDICTUS XIV, Quaestiones canonicae et morales in materiis ad Sacram Concilii Congregationem spectantibus..., Venetiis 1788, XIV.
  • BERNARDUS PAPIENSIS, Breviarium extravagantium (Prima compilatio antiqua), en E. FRIEDBERG (ed.), Quinque compilationes antiquae..., Lipsiae 1882 = Graz 1956, 1-104.
  • GOFFREDUS TRANENSIS, Summa in tit. decretalis super Liber Extra, Venetiis 1564.
  • HUGONIS DE SANCTO VICTORE, De sacramentis christianae fidei, en PL 176, coll. 173-618.
  • HUGONIS DE SANCTO VICTORE, De Beatae Mariae virginitate, en PL 176, coll. 857-876.
  • JOHANNES GALLENSIS, Secunda compilatio antiqua, en E. FRIEDBERG (ed.), Quinque compilationes antiquae..., Lipsiae 1882 = Graz 1956, 66-104. JUSTINIANUS, Novellae 22,1 [535], 117 [542].
  • MCLAUGHLIN, T. P. (ed.), «The Summa Parisiensis» on the Decretum Gratiani, Toronto 1952.
  • PAUCAPALEA, Summa super Decretum, J. F. VON SCHULTE (ed.), Giessen 1890 = Aalen 1963.
  • PETRUS BENEVENTANUS, Tertia compilatio antiqua, en E. FRIEDBERG (ed.), Quinque compilationes antiquae..., Lipsiae 1882 = Graz 1956, 105-134.
  • PETRUS LOMBARDUS, Libri IV Sententiarum, 2 vols., Florentiae 1916.
  • ROLANDUS, MAGISTER, Summa Magistri Rollandi. Mit anhang incerti auctoris quaestiones, F. THANER (ed.), Innsbruck 1874 = Aalen 1973.
  • RUFINUS VON BOLOGNA (MAGISTER RUFINUS), Summa Decretorum, H. SINGER (ed.), Paderborn 1903 = Aalen 1963.
  • STEPHANUS TORNACENSIS, Summa super Decretum, J. F. VON SCHULTE (ed.), Giessen 1891 = Aalen 1965.
  • TOMÁS SÁNCHEZ, Disputationum de Sancto matrimonii Sacramento... Libri decem, Venetiis 1607, L. II, disp. XIV. II.
  • ÁLVAREZ DE LAS ASTURIAS, N., La formación del vínculo matrimonial de Graciano a Alejandro III: ¿tan sólo una cuestión histórica?, Ius Canonicum 53 (2013) 621-654.
  • ÁLVAREZ DE LAS ASTURIAS, N., La formación del vínculo matrimonial de Graciano a Alejandro III: ¿tan sólo una cuestión histórica?, Ius Canonicum 53 (2013) 621-654.
  • ÁLVAREZ DE LAS ASTURIAS, N. – PARMA, M., El favor fidei y el Decreto de Graciano: investigación sobre los orígenes canónicos de la disciplina actual en materia de disolución del vínculo, Ius Ecclesiae 26 (2014) 311-333.
  • AMENTA, P., Le procedure amministrative in materia di matrimonio canonico. Storia, legislazione e prassi, Città del Vaticano 2008, 21-67.
  • ASTOLFI, R., Il matrimonio nel diritto romano preclassico, Padova 2002. —, Il matrimonio nel diritto romano classico, Padova 2006.
  • BASDEVANT-GAUDEMET, B., Le mariage d’après la correspondance d’Ives de Chartres, Revue historique de droit français et étranger 61 (1983) 200-206.
  • BERLINGÒ, S., La causa pastorale della dispensa, Milano 1978, 279-284.
  • BERMAN, H. J., Law and Revolution. The Formation of the Western Legal Tradition, Cambridge Mass. 1983.
  • BONFANTE, P., Istituzioni di diritto Romano, Torino 1957, 181 ss.
  • BONNET, P. A., I fondamenti teologico-canonici dell’indissolubilità del sacramento del matrimonio, en Lo scioglimento del matrimonio canonico. Atti del XLIV Congresso Nazionale di Diritto Canonico, Assisi 3-6 settembre 2012, Città del Vaticano 2013, 107-134.
  • BROOKE, C. N. L., Il matrimonio nel medioevo, Bologna 1991.
  • BRUNNER, H., Deutsche Rechtsgeschichte, I, Leipzig 1892, 74 ss.
  • BRYS, J., De dispensatione in iure canonico preasertim apud decretistas et decretalistas usque ad medium saeculum decimum quartum, Brugis 1925.
  • CANTELAR RODRÍGUEZ, F., El matrimonio de herejes. Bifurcación del «impedimentum disparis cultus» y divorcio por herejía, Salamanca 1972, 167-189.
  • CARRILLO AGUILAR, A., Disolución del vínculo y potestad de la Iglesia. (¿Puede la Iglesia disolver el matrimonio sacramental consumado?), Córdoba 1976.
  • CARTLIDGE, N., Medieval marriage. Literary Approaches, 1100-1300, Cambridge 1997, 16.
  • CASORIA, J., De matrimonio rato et non consummato, Romae 1959.
  • CHARLAND, R., Le pouvoir de l’Église sur les liens du mariage, Revue de droit canonique 16, N. 1 (1966) 44-57.
  • CHÂTILLON, J., Le mouvement canonial au Moyen Âge. Réforme de l’Église, spiritualité et culture, Paris-Turnhout 1992.
  • CHENU, M. D., La théologie au douzième siècle, Paris 1957.
  • CLARK, E. A., «Adam’s Only Companion»: Augustine and the Early Christian Debate on Marriage, en R. R. EDWARDS – S. SPECTOR (eds.), The Old Daunce. Love, Friendship, Sex and Marriage in the Medieval World, New York 1991, 30.
  • CONDE CID, J. C., L’origine del «privilegio paolino». 1 Cor 7,12-17a: esegesi, storia dell’interpretazione e ricezione nel diritto della Chiesa, Roma 2009.
  • CONDE CID, J. C., L’origine del privilegio paolino, Ius Ecclesiae 26 (2014) 335-358.
  • D’AVACK, P. A., Cause di nullità e di divorzio nel diritto matrimoniale canonico, Firenze 1952.
  • D’ONOFRIO, G. (dir.), Storia della teologia nel Medioevo. 2, La grande fioritura, Casale Monferrato 1996.
  • DA SANT’ELIA, A., La dispensa del matrimonio rato e non consumato con particolare riguardo alla legislazione concordataria italiana, Roma 1943, 46-64.
  • DAUVILLIER, J., Le mariage dans le Droit classique de l’Église depuis le Décret de Gratien (1140) jusqu’à la mort de Clement V (1314), Paris 1933.
  • DE LÉRY, L. C., La dissolution du mariage et de pouvoir des clefs, Sciences ecclésiastiques 10 (1958) 321-339.
  • DELPINI, F., Indissolubilità matrimoniale e divorzi dal I al XII secolo, Milano 1979.
  • DELPINI, F., Divorzio e separazione dei coniugi nel diritto romano e nella dottrina della chiesa fino al secolo V, Torino 1956, 21-35, 105-133.
  • DIENI, E., Tradizione «juscorporalista» e codificazione del matrimonio canonico, Milano 1999.
  • DÖLLINGER, I. VON, Heidentum und Judentum, Regensburg 1857.
  • DONAHUE JR., CH., The Policy of Alexander the Third’s Consent Theory of Marriage, en S. KUTTNER (ed.), Proceedings of the Fourth International Congress of Medieval Canon Law. Toronto 21-25, August 1972, Città del Vaticano 1976, 251-281.
  • DUBY, G., Le chevalier, la femme et le pretre. Le mariage dans la France féodale, Paris 1981.
  • DUGGAN, A. J., Master of Decretals. A Reassessment of Alexander III’s Contribution to Canon Law, en P. D. CLARKE – A. J. DUGGAN (eds.), Pope Alexander III (1159-1181). The Art of Survival, Farnham 2012, 365-417.
  • ERRÁZURIZ M., C. J., Il matrimonio e la famiglia quale bene giuridico ecclesiale. Introduzione al diritto matrimoniale canonico, Roma 2016 (en prensa).
  • ESMEIN, A., Le mariage en Droit canonique, 2 vols., Paris 1929-1935. FAHRNER, I., Geschichte der Ehescheidung im kanonischen Recht. 1, Geschichte des Unauflöslichkeitsprinzips und der vollkommenen Scheidung der Ehe im kanonischen Recht, Freiburg i.Br. 1903.
  • FERRETI, W., Il matrimonio in San Pier Damiani, Sacra doctrina 82 (1976) 529- 543.
  • FINK, K. A., Frühe urkundliche Belege für die Auflösung des matrimonium ratum non consummatum durch päpstliche Dispensation, ZRG Kan 46 (1960) 434-442.
  • FRANCESCHI, H., Lo scioglimento del matrimonio in favore della fede. I fondamenti teologico-canonici, en Lo scioglimento del matrimonio canonico. [Atti del XLIV Congresso Nazionale di Diritto Canonico, Assisi 3-6 settembre 2012 / a cura dell’Associazione Canonistica Italiana], Città del Vaticano 2013, 48-52.
  • FRANSEN, G., La formation du lien matrimonial au Moyen Age, Revue de droit canonique 21 (1971) 106-126.
  • DELPINI, F., L’indissolubilité du mariage à l’époque classique, Revue de droit canonique 38 (1988) 64-65.
  • FREISEN, J., Geschichte des kanonischen Eherechts: bis zum Verfall der Glossenliteratur, Paderborn 1893 = Aalen 1963.
  • GARCÍA Y GARCÍA, A., La indisolubilidad matrimonial en el primer milenio, con especial referencia a los textos divorcistas, en El vínculo matrimonial ¿Divorcio o indisolubilidad?, Madrid 1979, 117-164.
  • GAUDEMET, J., Sur trois «dicta Gratiani» relatifs au «matrimonium ratum», en Études de droit et d’histoire. Mélanges Mgr H. Wagnon, Louvain 1976, 544.
  • GAUDEMET, J, Le lien matrimonial. Les incertitudes du Haut Moyen-Âge, Revue de droit canonique 21 (1971) 93.
  • GAUDEMET, J., L’évolution de la notion de «sacramentum» en matière de mariage, Revue de droit canonique 41 (1991) 71-79 J. GAUDEMET, La doctrine canonique médiévale, Aldershot-Brookfield 1994, XVI, 71-79.
  • GAUDEMET, J, Il matrimonio in Occidente, Torino 1989. —, L’apport d’Augustin à la doctrine médiévale du mariage, Augustinianum 27 (1987) 559-570 = J. GAUDEMET, Droit de l’Église et vie sociale au Moyen Âge, Northampton 1989, XII, 559-570.
  • GAUDEMET, J., Recherche sur les origines historiques de la faculté de rompre le mariage non consommé, en S. KUTTNER – K. PENNINGTON (eds.), Proceedings of the Fifth International Congress of Medieval Canon Law. Salamanca, 21-25 september 1976, Città del Vaticano 1980, 309-331 = Les origines historiques de la faculté de rompre le mariage non consommé, en J. GAUDEMET, Sociétes et mariage, Strasbourg 1980, 210-229.
  • GERWING, M., Theologie im Mittelalter. Personen und Stationen theologisch-spiritueller Suchbewegung im mittelalterlichen Deutschland, Paderborn 2000.
  • GIRAUD, C., Per Verba Magistri. Anselme de Laon et son école au XIIe siècle, Turnhout 2010.
  • GIUNTI, P., «Consors vitae». Matrimonio e ripudio en Roma antica, Milano 2004.
  • GNEO, C., La dottrina del matrimonio nel «De Beatae Mariae virginitate» di Ugo di S. Vittore, Divinitas 17 (1973) 374-394.
  • GOMMENGINGER, A., Zur Unauflöslichkeit der Ehe, Orientierung 33 (1969) 10.
  • GÖSSMANN, W. E., Die Bedeutung der Liebe in der Eheauffassung Hugos von St. Victor und Wolframs von Eschenbach, Münchener theologische Zeitschrift 6 (1954) 205-213.
  • HELMHOLZ, R. H., Marriage Litigation in Medieval England, London-New York-Cambridge 1974, 31-40.
  • HUNTER, D. G., On the Sin of Adam and Eve: A Little-Known Defense of Marriage and Childbearing by Ambrosiaster, Harvard Theological Review 82 (1989) 283-299.
  • JASPER D. – FUHRMANN, H., Papal Letters in the Early Middle Ages, Washington D.C. 2001, 110-125.
  • JOYCE, G. H., Christian marriage: An historical and doctrinal study, London 1948.
  • KUTTNER, S., Repertorium der Kanonistik (1140-1234). 1, Prodromus corporis glossarum, Città del Vaticano 1937.
  • LANDGRAF, A. M., Introducción a la historia de la literatura teológica de la Escolástica incipiente. Desde el punto de vista de formación de las Escuelas, Barcelona 1956.
  • LARRAINZAR, C., La distinción entre «fides pactionis» y «fides consensus» en el «Corpus iuris canonici», Ius Canonicum 41 (1981) 31-100.
  • LARRAINZAR, C., Datos sobre la antigüedad del manuscrito Sg: su redacción de C.27 q.2, en O. CONDORELLI (ed.), «Panta rei». Studi dedicati a Manlio Bellomo, III, Roma 2004, 205-237.
  • LARRAINZAR, C., La firma boloñesa del Decreto de Graciano, Initium 9 (2004) 495-515. —, El Decreto de Graciano del códice Fd (= Firenze, Biblioteca Nazionale Centrale, Conventi Soppressi A.I.402). In memoriam Rudolf Weigand, Ius Ecclesiae 10 (1998) 421-489.
  • LARRAINZAR, C., El borrador de la «Concordia» de Graciano: Sankt Gallen, «Stiftsbibliothek» MS 673 (= Sg), Ius Ecclesiae 11 (1999) 593-666.
  • LARRAINZAR, C., La formación del Decreto de Graciano por etapas, ZRG Kan. Abt. 87 (2001) 67-83.
  • LARRAINZAR, C., L’edizione critica del decreto di Graziano, Folia Canonica 9 (2006) 69-92;
  • LARRAINZAR, C., Métodos para el análisis de la formación literaria del «Decretum Gratia- ni». Etapas y esquemas de redacción, en P. ERDÖ – SZ. A. SZUROMI (eds.), Proceedings of the Thirteenth International Congress of Medieval Canon Law, Esztergom 3-8 August 2008, Città del Vaticano 2010, 85-115.
  • LARSON, A. A., Master of penance. Gratian and the development of penitential thought and law in the twelfth century, Washington D.C. 2014.
  • LE BRAS, G., «Mariage – III. La doctrine du mariage chez les théologiens et les canonistes depuis l’an mille», en DTC, IX, 2, Paris 1927, coll. 2132-2133.
  • LEHNHERR, T., Zur Überlieferung des Kapitels «Duae sunt, inquit, leges» (Decretum Gratiani C.19 q.2 c.2), Archiv für katholisches Kirchenrecht 168 (1999) 359-384.
  • LLOBELL, J., Los procesos matrimoniales en la Iglesia, Madrid 2014, 365-368.
  • LOBRICHON, G., Une nouveautè: les gloses de la Bible, en P. RICHÈ – G. LOBRICHON (eds.), Le Moyen Âge et la Bible, Paris 1984, 95-114.
  • LUNN-ROCKLIFFE, S., Ambrosiaster’s Political Theology, Oxford 2007.
  • MARONGIU, A., «Divorzio – Storia dell’istituto», en Enciclopedia del Diritto, XIII, Milano 1964, 489-490.
  • MATECKI, B., Der Traktat «In primis hominibus». Eine theologieund kirchenrechtsgeschichtliche Untersuchung zu einem Ehetext der Schule von Laon aus dem 12. Jahrhundert, Frankfurt a.M. 2001.
  • MAZZANTI, G., Graziano e Rolando Bandinelli, en Studi di storia del diritto II, Milano 1999, 79-103.
  • MEYER, S., Die Rechte der Israeliten, Athener und Römer mit Rücksicht auf die neuen Gesetzgebungen: für Juristen..., II, Leipzig 1862, 371 ss.
  • MOLINA MELIÁ, A., La disolución del matrimonio inconsumado. Antecedentes históricos y Derecho vigente, Salamanca 1987.
  • MULLENDERS, J., Le mariage présumé, Roma 1971.
  • MÜLLER, W. P., Huguccio. The Life, Works, and Thought of a Twelfth-Century Jurist, Washington D.C. 1994.
  • ORESTANO, R., La struttura giuridica del matrimonio romano dal diritto classico al dirittto giustininaeo, I, Milano 1951.
  • PENNINGTON, K., La biografia di Graziano, il Padre del diritto canonico, Rivista Internazionale di Diritto Comune 25 (2014) 25-60.
  • PERELS, E. (ed.), MGH, Epistolarum tomus VI, Berolini 1925, 570. POIREL, D., Ugo di S. Vittore. Storia, scienza, contemplazione, Milano 1997.
  • PORTMANN, H., Wesen und Unauflöslichkeit der Ehe in der kirchlichen Wissenschaft und Gesetzgebung des 11. und 12. Jahrhunderts, Emsdetten 1938.
  • REDAKTION, Wiederverheiratung geschiedener in der Kirche?, Orientierung 34 (1970) 211 ss.
  • REINHARDT, H. J. F., Die Ehelehre der Schule des Anselm von Laon: Eine Theologieund kirchenrechtgeschichtliche Untersuchung zu den Ehetexten der frühen Pariser Schule des 12. Jahrhunderts, Münster 1974.
  • RINCÓN-PÉREZ, T., El matrimonio, misterio y signo. III. Siglos IX-XIII, Pamplona 1971.
  • RITZER, K., Formen, Riten und religiöses Brauchtum der Eheschließung in den christlichen Kirchen des ersten Jahrtausends, Münster Westfalen 1981, 7-13.
  • ROMÁN, J., «Summa» d’Huguccio sur le Décret de Gratien, d’après le Manuscrit 3891 de la Bibliothèque Nationale. «Causa XXVII, Quaestio II». (Théories sur la formation du mariage), Nouvelle Revue Historique de Droit Français et Étranger 27 (1903) 746-805.
  • ROSSBACH, A., Römische Hochzeitsund Ehedenkmäler, Leipzig 1871.
  • ROSSBACH, A. Untersuchungen über die römische Ehe, Sttutgart 1953. SAURWEIN, E., Der Ursprung des Rechtsinstitutes der papstlichen Dispens von der nicht vollzogenen Ehe: eine Interpretation der Dekretalen Alexanders III. und Urbans III., Roma 1980.
  • SCHABEL, C. (ed.), Theological Quodlibeta in the Middle Ages. I. The thirteenth century. II. The Fourteenth Century, Leiden-Boston 2006-2007.
  • SCHULTE, J. F. VON, Deutsche Reichsund Rechtsgeschichte, Stuttgart 1892, 28 ss.
  • SCHULTE, J. F. VON,, Zur Geschichte der Literatur über das Dekret Gratians, II, Wien 1870.
  • SEDANO, J., Transmisión de los textos e investigación sobre las fuentes históricas del Derecho canónico, Ius Canonicum 50 (2010) 430-441.
  • SMALLEY, B., The Study of the Bible in the Middle Ages, Oxford 1941. VERNET, F., «Hugo de Saint-Victor», en DTC, VIII, 1, Paris 1922, coll. 240- 308.
  • VIEJO-XIMÉNEZ, J. M., La composición de C. 28 del Decreto de Graciano, en B.
  • D’ALTEROCHE – F. DEMOULIN-AUZARY – O. DESCAMPS – B. Ó. BUACHALLA – F. ROUMY (eds.), Mélanges en l’honneur d’Anne Lefebvre-Teillard, Paris 2009, 1007-1029.
  • D’ALTEROCHE – F. DEMOULIN-AUZARY – O. DESCAMPS – B. Ó. BUACHALLA – F. ROUMY (eds.), «Graciano», en J. OTADUY – A. VIANA – J. SEDANO (eds.), Diccionario General de Derecho Canónico [DGDC], IV, Cizur Menor (Navarra) 2012, 240-241.
  • D’ALTEROCHE – F. DEMOULIN-AUZARY – O. DESCAMPS – B. Ó. BUACHALLA – F. ROUMY (eds.), «Decreto de Graciano», en DGDC, II, 957-962.
  • D’ALTEROCHE – F. DEMOULIN-AUZARY – O. DESCAMPS – B. Ó. BUACHALLA – F. ROUMY (eds.), Graciano y la «inartificiosa eloquentia», en P. MAFFEI – G. M. VARANINI (eds.), Honos alit artes. Studi per il settantesimo compleanno di Mario Ascheri, I, Firenze 2014, 439-450.
  • D’ALTEROCHE – F. DEMOULIN-AUZARY – O. DESCAMPS – B. Ó. BUACHALLA – F. ROUMY (eds.), «Costuras» y «descosidos» en la versión divulgada del Decreto de Graciano, en P. ERDÖ – SZ. A. SZUROMI (eds.), Proceedings of the Thirteenth International Congress of Medieval Canon Law, Esztergom 3-8 August 2008, Città del Vaticano 2010, 337-356.
  • D’ALTEROCHE – F. DEMOULIN-AUZARY – O. DESCAMPS – B. Ó. BUACHALLA – F. ROUMY (eds.), La composizione del Decreto di Graziano, en A. SZUROMI (ed.), Medieval Canon Law Collections and European ius commune, Budapest 2006, 97-169.
  • D’ALTEROCHE – F. DEMOULIN-AUZARY – O. DESCAMPS – B. Ó. BUACHALLA – F. ROUMY (eds.), La redacción original de C.29 del Decreto de Graciano, Ius Ecclesiae 10 (1998) 149-185.
  • D’ALTEROCHE – F. DEMOULIN-AUZARY – O. DESCAMPS – B. Ó. BUACHALLA – F. ROUMY (eds.), «An inter uouentes possit esse matrimonium». El texto de C.27 q.1 en los manuscritos antiguos del Decreto de Graciano, Initium 9 (2004) 73-126.
  • D’ALTEROCHE – F. DEMOULIN-AUZARY – O. DESCAMPS – B. Ó. BUACHALLA – F. ROUMY (eds.), La composición del Decreto di Graziano, Ius Canonicum 45 (2005) 431-485.
  • D’ALTEROCHE – F. DEMOULIN-AUZARY – O. DESCAMPS – B. Ó. BUACHALLA – F. ROUMY (eds.), Variantes textuales y variantes doctrinales en C.2 q.8, en K. PENNINGTON – U.-R. BLUMENTHAL – A. A. LARSON (eds.), Proceedings of the Twelth International Congress of Medieval Canon Law (Washington 1-8 August 2004), Città del Vaticano 2008, 161-190.
  • VOGELS, H. J., Das Corpus Paulinum des Ambrosiaster, Bonn 1957.
  • WÄCHTER, K. G., Über Ehescheidungen bei den Römern, Sttutgart 1822.
  • WEI, J. C., Penitential Theology in Gratian’s Decretum: Critique and Criticism of the Treatise ‘Baptizato homine’, ZRG Kan. Abt. 95 (2009) 78-100.
  • WEI, J. C., Gratian and the School of Laon, Traditio 64 (2009) 279-322. WEIGAND, R., Liebe und Ehe im Mittelalter, Goldbach 1998.
  • WEI, J. C., Die Lehre der Kanonisten des 12. und 13. Jahrhunderts von den Ehezwecken, Studia Gratiana 12 (1967) 445-478 = IDEM, Liebe und Ehe im Mittelalter, cit., 3-36.
  • WEI, J. C., Das Scheidungsproblem in der mittelalterlichen Kanonistik, Theologische Quartalschrift 151 (1971) 52-60 = IDEM, Liebe und Ehe im Mittelalter, cit., 179-187.
  • WEI, J. C., Unauflöslichkeit der Ehe und Eheauflösungen durch Päpste im 12. Jahrhundert, Revue de droit canonique 20 (1970) 44-64 = IDEM, Liebe und Ehe in Mittelalter, cit., 157-177.
  • WEI, J. C., Magister Rolandus und Papst Alexander III., Archiv für katholisches Kirchenrecht 149 (1980) 3-44.
  • WIELOCKX, R., Autour de la Glossa Ordinaria, Recherches de Théologie Ancienne et Médiévale 49 (1982) 222-228.
  • WINROTH, A., Where Gratian Slept: The Life and Death of the Father of Canon Law, ZRG Kan. Abt. 99 (2013) 105-128.
  • WINROTH, A., Le manuscrit florentin du Decret de Gratien. Une critique des travaux de Carlos Larrainzar su Gratien I, Revue de droit canonique 51 (2001) 211-231.