Naturaleza y cultura en santo Tomás de Aquino

Referencias bibliográficas

• 1 De jure belli ac pacis (1625) I, 1.
• 2 Leviathan (1651) I.
• 3 Ethica, ordine geometrico demonstrata (1677) IV.
• 4 De iure naturae et gentium (1672) II, 2.
• 5 Two Treatises of Government (1690) II, 1-6.
• 6 Discours sur l’origine et les fondements de l’inégalité parmi les hommes (1755) passim.
• 7 Ch. Darwin, The Descent of Man (1871) I, 5.
• 8 F. Nietzsche, Jenseits von Gut und Böse, § 195.
• 9 Vid. A. Kroeber – C. Kluckhohn, Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions (The Museum, Cambridge [Massachusetts] 1952).
• 10 Super Sent., lib. 2 d. 42 q. 2 a. 3 arg. 7. Es así como debe entenderse el pasaje de Catena in Io., cap. 17 l. 1: Non igitur de illa gloria ait quae substantiae eius est, sed de ea quae ad culturam hominum pertinet.
• 11 Catena in Lc., cap. 11 l. 1: [...] nomen Dei ab errantibus attribuitur culturis et creaturis [...].
• 12 Summa Theologiae I-II, q. 102 a. 6 arg. 9.
• 13 Sententia Politic., lib. 1 l. 9 n. 4.
• 14 Tusculanae disputationes, II, § 13: Cultura animi philosophia est.
• 15 Catena in Io., cap. 15 l. 1: Colimus enim Deum [...] adorando, non arando; quod autem ille nos colit, meliores nos reddit. Cultura ipsius est in nos, quod non cessat verbo suo extirpare mala semina de cordibus nostris, aperire cor nostrum tamquam aratro sermonis, plantare semina praeceptorum, expectare fructum pietatis.
• 16 Index Thomisticus < http://www.corpusthomisticum.org/it/ >, sub voce “ =vegetius/(de re militari)”.
• 17 Vid. ibidem, sub voce “ =barbarus”.
• 18 Summa Theologiae III, q. 44 a. 2 ad 2.
• 19 Super I Cor., cap. 14 l. 2.
• 20 Contra Gentiles, lib. 2 cap. 44 n. 1.
• 21 Sententia Politic., lib. 1 l. 1 n. 14.
• 22 Super Rom., cap. 1 l. 5: Dicitur autem aliquis barbarus [...] uno modo secundum quid, qui scilicet est extraneus quoad aliquem.
• 23 Cfr. Homero, Ilíada II, vers. 867: “los que suenan ‘barbaro’”.
• 24 Sententia Politic., lib. 1 l. 1 n. 14: Quibusdam autem videtur barbaros esse eos qui ab aliquibus civilibus legibus non reguntur.
• 25 Sententia Politic., lib. 1 l. 1 n. 15: [...] in nomine enim barbari extraneum aliquid intelligitur. Potest enim aliquis homo extraneus dici vel simpliciter vel quo ad aliquem. Simpliciter quidem extraneus videtur ab humano genere qui deficit ratione, secundum quam homo dicitur; et ideo simpliciter barbari nominantur illi qui ratione deficiunt.
• 26 Ibidem: [...] simpliciter barbari nominantur illi qui ratione deficiunt [...] vel etiam propter aliquam malam consuetudinem in aliquibus terris existentem; ex qua provenit, ut homines irrationales et quasi brutales reddantur.
• 27 Tabula Ethic., B, VII V D, sub voce “Barbari”.
• 28 Sententia Ethic., lib. 7 l. 1 n. 12: Et ponit tres modos secundum quos aliqui fiunt bestiales. Quorum primus est ex conversatione gentis, sicut apud barbaros qui rationabilibus legibus non reguntur, propter malam convivendi consuetudinem aliqui incidunt in malitiam bestialem. Super I Cor., cap. 14 l. 2: [...] secundum quod verius dicitur, barbari proprie dicuntur illi, qui in virtute corporis vigent, in virtute rationis deficiunt et sunt quasi extra leges et sine regimine iuris. Super Rom., cap. 1 l. 5: [...] duplicem diversitatem ponit. Una quidem secundum diversitatem gentium cum dicit Graecis ac barbaris.
• 29 Sententia Politic., lib. 1 l. 1 n. 14-15: Unde et Beda dicitur in linguam Anglicam liberales artes transtulisse, ne Anglici barbari reputarentur. [...] Unde barbaries convenienter hoc signo declaratur, quod homines vel non utuntur legibus vel irrationabilibus utuntur: et similiter quod apud aliquas gentes non sint exercitia literarum.
• 30 Aristóteles, Física II, 1.
• 31 Platón, Teeteto 149a-151d.
• 32 Sententia Ethic., lib. 7 l. 1 n. 12: Et ponit tres modos secundum quos aliqui fiunt bestiales. Quorum primus est ex conversatione gentis, sicut apud barbaros qui rationabilibus legibus non reguntur, propter malam convivendi consuetudinem aliqui incidunt in malitiam bestialem. Secundo contingit aliquibus propter aegritudines et orbitates, idest amissiones carorum, ex quibus in amentiam incidunt et quasi bestiales fiunt. Tertio propter magnum augmentum malitiae, ex quo contingit quod quosdam superexcellenter infamamus dicentes eos bestiales. Quia igitur, sicut virtus divina raro in bonis invenitur, ita bestialitas raro in malis: videntur sibi per oppositum respondere.